ประวัติความเป็นมา

บ้านขุนพิทักษ์รายาตั้งอยู่ในย่านหัวตลาดหรือย่านตลาดจีน ถนนปัตตานีภิรมย์ จังหวัดปัตตานี ซึ่งมีความสำคัญทางประวัติศาสตร์การตั้งถิ่นฐานของชาวไทยเชื้อสายจีนในพื้นที่จังหวัดปัตตานีและเป็นภาพสะท้อนความเจริญรุ่งเรืองของย่านนี้ พื้นที่ชุมชนหัวตลาด เป็นพื้นที่ย่านการค้าและพักอาศัยของชุมชนชาวจีนกลุ่มแรกๆที่เข้ามายังปัตตานี มีถนนปัตตานีภิรมย์ตัดเลียบขนานกับแม่น้ำปัตตานี ถัดมาเป็นถนนอุดมวิถีและถนนนาเกลือ มีถนนที่ตัดตั้งฉากและเชื่อมถนนสามเส้นนี้คือ ถนนอาเนาะรู ถนนมายอ ถนนฤาดี ถนนปรีดาและถนนพิพิธ ซึ่งทั้งสองชุมชน พบบ้านเรือนและร้านค้าของชาวไทยเชื้อสายจีนอยู่เป็นจำนวนมาก โดยเฉพาะบริเวณถนนอาเนาะรูซึ่งเป็นสถานที่ตั้งของศาลเจ้าแม่ลิ้มกอเหนี่ยว ต่อมายังถนนปัตตานีภิรมย์ซึ่งวิ่งขนานกับแม่ปัตตานี ในอดีตแม่น้ำปัตตานีเป็นแม่น้ำสายสำคัญที่ใช้ในการคมนาคม อีกทั้งแม่น้ำปัตตานียังไหลเข้ามาในสู่แผ่นดิน แตกแขนงเป็นแม่น้ำลำคลองสายย่อยๆ หนึ่งในนั้นคือ คลองอาเนาะซูงา ซึ่งเป็นที่ตั้งของชุมชนอาเนาะซูงา มีสมาชิกในชุมชนส่วนใหญ่เป็นชาวมุสลิม

ประวัติเจ้าของบ้าน

ที่ดินบริเวณบ้านขุนพิทักษ์รายานี้ ท่านได้แบ่งให้กับลูกหลาน สืบทอดกันมาจนถึงปัจจุบัน

โดยที่ดินแบ่งออกเป็นสองแปลง ที่ดินฝั่งหัวมุมถนนคือที่ตั้งของบ้านนางวไล วัฒนายากร ธิดาของขุนพิทักษ์รายา กับนางเซ่งขิ้ม และเป็นมารดาของคุณศรีสุมาลย์ สุวรรณมงคล ซึ่งต่อมาในปัจจุบันบุตรชายคนที่ 4 ของคุณศรีสุมาลย์ คือ คุณอนุพาสน์ สุวรรณมงคล ท่านคือผู้คิดริเริ่มการบูรณะฟื้นฟูบ้านขุนพิทักษ์รายา ซึ่งบ้านหลังนี้ถือได้ว่าเป็นบ้านของต้นตระกูลที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษ ที่อยู่ในภาวะชำรุดทรุดโทรม ให้กลับมามีชีวิตอีกครั้งหนึ่ง อีกทั้งยังเป็นแรงบันดาลใจให้กับผู้ที่สนใจการอนุรักษ์ฟื้นฟูบ้านเก่าภายในย่าน ให้ได้มีองค์ความรู้และสามารถนำไปประยุกต์ใช้ในการดูแลบ้านเก่าของตนเอง

ขุนพิทักษ์รายา (บั่นซิ่ว) ท่านเป็นบุตรของพระจีนคณานุรักษ์ (จูล่าย ตันธนวัฒน์) และนางเบ้งซ่วน แซ่จุ่ง เกิดเมื่อวันจันทร์ เดือน 10 ปีมะแม (พ.ศ.2413) มีภรรยา 2 คน ได้แก่

ภรรยาคนที่ 1 นางเซ่งขิ้ม ธิดาหลวงพัฒน์ฯ สงขลา มีบุตร 1 คน ธิดา 4 คน คือ

1. นางซุ่ยสิ้ม
2. นางสร้อยทอง (ซุ่ยถ้อง)
3. นางซุ่ยห้อง
4. นางวไล (ซุ่ยเอี้ยน)
5. นายดิเรก (ซุ่ยเหรก)

ภรรยาคนที่ 2 นางเอียด แก้วมณี มีบุตร 5 คน ธิดา 4 คน คือ

1. นายไพสาร (นายปี)
2. นางเคี่ยน (ซุ่ยเกี่ยน)
3. นายปรีชา (เอ่ง)
4. นางสุนันทา (กิ้น)
5. นายวิสุทธิ์ (เล่ง)
6. นายวิศิษฐ์ (นายโป๋)
7. นางวรรณี (แอ๊ะหรือน้องเล็ก)
8. นางสาวอังคณา
9. นายวิรัช (อั้น)

อ้างอิงข้อมูลจากหนังสือทายาทหลวงสำเร็จกิจกรจางวาง,หน้า 154

นางวไล วัฒนายากร (ซุ่ยเอี้ยน) คือ ธิตาของขุนพิทักษ์รายา และนางเช่งขิ้ม(ริตาหลวงพัฒน์ๆ สงขลา)  นางวไล มีธิดาร่วมกับพระยาอุดรธานี (จิตร จิตตะยโศธร) 1 คน คือ นางศรีสุมาลย์ ซึ่งในขณะนั้นปี พ.ศ.2478 พระยาอุดรธานี ดำรงตำแหน่งชการจังหวัดปัตตานีคนที่ 10

คุณศรีสุมาลย์ ได้สมรสกับคุณเจริญ สุวรรณมงคล และมีบุตรธิดาด้วยกัน 5 คน คือ

1. นายสุเชฎฐ์ สุวรรณมงคล
2. นางสาวทิพย์วดี สุวรรณมงคล
3. นายอนุศาสน์ สุวรรณมงคล
4. นายอนุพาสน์ สุวรรณมงคล
5. นางสาวรื่นวดี สุวรรณมงคล

คุณอนุพาสน์ สุวรรณมงคล ทายาทรุ่นที่4 คือผู้คิดริเริ่มและผู้ดูแลโครงการการอนุรักษ์ฟื้นฟูบ้านขุนพิทักษ์รายา ซึ่งบ้านหลังนี้ถือได้ว่าเป็นบ้านของต้นตระกูลที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษ ที่อยู่ในภาวะชำรุดทรุดโทรม ให้กลับมามีชีวิตอีกครั้งหนึ่ง อีกทั้งยังเป็นแรงบันดาลใจให้กับผู้ที่สนใจการอนุรักษ์ฟื้นฟูบ้านเก่าภายในย่าน ให้ได้มีองค์ความรู้และสามารถนำไปประยุกต์ใช้ในการดูแลบ้านเก่าของตนเอง

ความสำคัญกับเมืองและประวัติศาสตร์เมือง

บ้านขุนพิทักษ์รายามีประวัติศาสตร์ร่วมกับเมืองคือ เป็นภาพสะท้อนความเจริญของเมืองในอดีตและการเข้ามาตั้งถิ่นฐานของชาวจีน ซึ่งได้มีการประยุกต์และปรับตัวให้เข้ากับการอยู่อาศัยในพื้นที่ชุมชนหัวตลาด

อีกทั้งยังมีการบันทึกกล่าวถึงตำแหน่งของบ้านขุนพิทักษ์รายาในสมัยรัชกาลที่ 5 เสด็จประพาสปัตตานี  และมีภาพบ้านขุนพิทักษ์รายาปรากฏอยู่ในภาพถ่ายในช่วงปี พ.ศ.2484 ที่มี​เหตุการณ์​ยก​พล​ขึ้น​บก​ของกอง​ทัพ​ญี่ปุ่น